Praca uczniów III Liceum Ogólnokształcącego im. Marii Konopnickiej we Włocławku

Rozdział 1: Dobrzyń – miasto Israela

Dobrzyń to urokliwe miasteczko rozciągające się nad błękitną Wisłą wśród złocistych pól i zielonych lasów. Ponad nim dumnie wznosi się krzyż, wskazując dawną lokalizację zamku krzyżackiego, który uległ zniszczeniu w pożarze z 1767 roku.

Początki osadnictwa żydowskiego w gminie dobrzyńskiej sięgają XIV wieku, a pierwsze wzmianki o Żydach w dokumentach pochodzą z XVI w.  Najstarszy zachowany dokument poświadczający obecność Żydów w Dobrzyniu datowany jest na 1507 r. W 1808 roku Żydzi stanowili 83,2 % mieszkańców miasta, co stanowiło największy odsetek w jego historii.

Dziś w Dobrzyniu mieszka 2117 osób (dane z roku 2019). W 1897 roku (Israel miał wówczas 4 lata) Dobrzyń liczył 2485 mieszkańców, w tym 927 wyznania mojżeszowego (37,3% ludności). W 1939 roku na 3268 osób Żydów było około 850 osób, co stanowiło 26%. W latach 1930-1938 zarejestrowano w rodzinach żydowskich ponad 70 małżeństw i 200 urodzeń.

Ludność żydowska odgrywała ogromną rolę z w życiu społecznym, politycznym i gospodarczym miasta. Działały żydowskie partie polityczne, organizacje oświatowe, kulturowe, religijne i przedsiębiorstwa. Przedstawiciele gminy brali udział w wyborach do Rady Miasta (1918, 1919, 1922 i 1927). W mieście działał klub sportowy Makkabi. Do Gminy należały także obiekty religijne – synagoga, cmentarz, mykwa, czyli łaźnia, rzeźnia rytualna, obiekty szkolne, biblioteka, domy mieszkalne , przytułki, studnie i place. Niemniej gmina należała do najbardziej ubogich w województwie pomorskim.

Mieszkańcy miasta wspominają dobrzyńskich Żydów: „Tak, przed wojną tu mieszkali Żydzi, tak, [ulica] Słowackiego, a może [ulica] Mickiewicza, to dawniej była [ulica] Żydowska, synagoga była tam, gdzie komisariat, a żydowski cmentarz to został zalany, jak zbudowali tamę”. Udało się ustalić, że Żydowska to nieoficjalna nazwa ul. Słowackiego i to tu, pod numerem 14, stał dom państwa Krenglów, w którym przed wojną mieszkał Israel i piątka jego rodzeństwa oraz rodzice. Zaledwie 200 m dalej, na ul. Bożnicznej (dziś Zduńskiej), wznosiła się synagoga, w której ślub brali rodzice i dziadkowie Israela. Pochodziła z XVIII lub początków XIX wieku. W swojej książce Tomasz Kawski tak opisał budynek: „Była drewniana, orientowana tradycyjnie w kierunku Jerozolimy i cechowała się układem wzdłużnym, czyli salę dla mężczyzn poprzedzała sień, a na piętrze znajdował się tzw. babiniec (kobiety były oddzielone od mężczyzn)”.

Nieopodal był cmentarz, założony najprawdopodobniej w 1557 roku. W miasteczku był też Beit Midrasz, Sztybel i mykwa, cheder i jesziwa .

            Dobrzyń był silnie obecny w świadomości historyków i polityków niemieckich z powodu przybycia tam w XIII wieku Krzyżaków. Świadczy o tym fakt, że długo przed wybuchem drugiej wojny światowej gotowe były już plany, aby miejscowość została przekształcona w miasto garnizonowe.

W swojej pracy licencjackiej Agnieszka Witkowska pisze: „Na początku września 1939 roku do Dobrzynia wkroczyły oddziały armii niemieckiej. Jeszcze w tym miesiącu ludność żydowska otrzymała nakaz opuszczenia miasta. Prawdopodobnie wysiedlono ją gromadami do Kutna, Włocławka i Żychlina, zamykając w tamtejszych gettach”. Według Mirosława Krajewskiego autora książki o Żydach z tego regionu, pewna grupa ludności żydowskiej z Dobrzynia trafiła do bydgoskich koszar 15 PAL, a następnie została rozstrzelana w Tryszczynie lub w Rynkowie, niedaleko Bydgoszczy.

Dnia 24 września 1939 r. oddziały niemieckie podpaliły dobrzyńską bóżnicę i beit midrasz, spłonął także sztybel chasydów z Ger. Ludność żydowska została wypędzona z miasta w pierwszych dniach października 1939 r. Jako ostatni opuścił Dobrzyń rabin Josek Wolf Sender. W kolejnych latach okupacji Niemcy wyburzyli znaczną część domów żydowskich, w tym przy interesującej nas ulicy Słowackiego.

W miastach ziemi dobrzyńskiej Żydzi byli prześladowani na różne sposoby. Pod błahymi pozorami nakładano na nich kontrybucje, grabiono ich domy, firmy, sklepy, a od pierwszych dni października surowo egzekwowano nakaz władz okupacyjnych noszenia przez ludność żydowską żółtych opasek. W drugiej połowie października 1939 roku przystąpiono do mordowania ludności żydowskiej. „Spośród Żydów ginęli przede wszystkim ci, na których miejscowi Niemcy wnieśli jakiekolwiek skargi czy uwagi. W wielu przypadkach o pozbawieniu życia Żyda decydował fakt chęci jego ograbienia lub zajęcia posiadłości. Panująca tam sytuacja nie różniła się od wydarzeń w innych miastach podbitego kraju. Aby ukazać skalę represji, posłużę się raportem Heydricha z 11 listopada 1939r., który donosi o: aresztowaniu 20 tysięcy Żydów, spaleniu 191 synagog oraz zdemolowaniu i ograbieniu 815 sklepów”.

Szacuje się, że wojnę przeżyło 25 dobrzyńskich Żydów. Część do miasta nie powróciła.  W czerwcu 1945 roku odnotowano obecność dwóch starozakonnych, w 1946 – sześciu. Po 1947 wszyscy Żydzi opuścili miasto i ślad po nich zaginął.

W toku naszych poszukiwań znaleźliśmy w internecie zdjęcia Dobrzynia z roku 1907.        W tym czasie Israel miał 14 lat. Na świecie jest już całe jego rodzeństwo. Ojciec pracuje jako rzeźnik, mama zajmuje się domem, po którym oprócz Israela krząta się także Josef (lat 16 ), Icek (lat 9 ), Chana (lat 6 ) i Zelik (lat 4 ). Najmłodszy Mojsze ma dopiero roczek… Rodzina ? Jak wiele innych – raczej biedna! Miasteczko – jak wiele innych – urokliwie położone na lewym brzegu Wisły… A w nim? Kościół, synagoga, kilka sklepów, karczma, targ, na którym polski przeplatał się z  jidysz…

Nie wiemy dokładnie, kiedy nasz bohater opuścił dom rodzinny. Możemy przypuszczać, że do emigracji zmusiła go bieda. Nie wiemy, dlaczego nową ojczyzną stała się Francja. Być może miał tam krewnego? Faktem jest, że w Paryżu przed wojną mieszkali również Israel, Icek, Zelik i Chana. Nie wiemy, czy rodzice Israela dożyli wybuchu wojny. Enoch miałby wówczas 76 lat. Dotarliśmy jednak do dokumentów, które dają nam pewność, że w 1939 r. w rodzinnym gnieździe mieszkał najmłodszy z braci – Mojsze.

Oliwia Wiśniewska, I E

Rodzina

W rekonstrukcji drzewa genealogicznego rodziny Krengel znacznie pomogły nam dobrze zachowane księgi metrykalne. Nie zachowały się natomiast dokumenty sporządzone przez rabinów i dokumentacja okupanta hitlerowskiego, zniszczona w czasie wycofywania się wojsk niemieckich. Dzięki dwóm wizytom w Archiwum Państwowym udało nam się dość dobrze poznać rodzinę Israela Krengla. Około 1800 r., gdy Polska znajdowała się pod zaborami, Dobrzyń znajdował się w zaborze pruskim. Wówczas to urodził się pradziadek Israela (również Israel) i Estera Gąska, jego przyszła żona. Małżeństwo doczekało się co najmniej dwójki dzieci. W okresie napoleońskim miasto znalazło się w granicach Księstwa Warszawskiego. W 1822 r. urodził im się syn Israela i Estery – Hersz (dziadek Israela), a cztery lata później Aron Jakob. W 1844 roku Hersz ożenił się z Fajgą Gąską. Mieli co najmniej dwójkę dzieci, starszego syna Kalmę urodzonego w 1861 r. i urodzonego w 1863 r. Enocha (Henocha), ojca naszego Israela. Obydwaj chłopcy urodzili się w Dobrzyniu nad Wisłą. W tym samym mieście w maju 1889 r. 26 letni już Enoch wziął za żonę 24-letnią Chaję Ides Wiktorowicz.

21 listopada 1891 r. na świat przyszedł ich pierwszy syn Josef, dwa lata później, 5 grudnia 1893 r., około godziny szóstej rano rodzi się Israel Hersz Krengel.

14 stycznia 1898 r. na świat przyszedł ich trzeci syn – Icek, 21 listopada 1901 r. jedyna córka państwa Krengel – Chana, a dwa lata później ,14 września 1903 r. – Zelik, a 13 czerwca 1906 r. ich najmłodszy syn – Mojsze. Rodzina wiodła spokojny i raczej skromny żywot. Byli krawcami. W spisie opublikowanym z datą 9 lipca 1917 r. na łamach Kuriera Warszawskiego Enoch figuruje także jako rzeźnik. Być może bieda – a być może inny powód  – skłoniła starszych braci do wyjazdu do Francji. Najprawdopodobniej dwaj najstarsi bracia wyjechali razem. Musiało to nastąpić przed 1919 rokiem. Młodszy brat Israela  – Icek –  też znalazł się we Francji. W czasie wojny został zatrzymany i deportowany pierwszym transportem do Auschwitz Birkenau. Wiemy, że miał żonę Bertę urodzoną w 1898 r., jej nazwisko panieńskie to Liberman. Zginął 27 marca 1942 r. w wieku 44 lat. Podobny los spotkał młodszego brata Israela –  Zelika, który także przebywał w Francji. Przewieziono go z Pithiviers do Auschwitz Birkenau, gdzie został zamordowany w 1942 r.

Mojsze, czyli najmłodszy brat Israela, nie opuścił Polski. Mieszkał w Dobrzyniu na ul. Słowackiego 14 jak jego ojciec i dziadek.

Mojsze 9 czerwca 1932 r. poślubił Małkę Libę (z domu Goldberg) urodzoną w 1907 r. w rodzinnym Dobrzyniu nad Wisłą.

W wyniku naszych poszukiwań dowiedzieliśmy się, że w 1939 r. Mojsze wciąż mieszkał w Dobrzyniu na ulicy Słowackiego, zwanej również ulicą Żydowską. Małżeństwo nie doczekało się potomstwa, a ich szczęście nie trwało długo. W pierwszych dniach wojny zostali wysiedleni i deportowani do getta w Skarżysku Kamiennej. Mojsze zmarł 14 maja 1942 r., a Małka 27 grudnia 1942 r.

Chana – jedyna córka Enocha i zarazem jedyna siostra wśród pięciu braci – była jedyną  ocalałą. Nie wiemy, do kiedy mieszkała w Dobrzyniu. Polskę opuściła prawdopodobnie jeszcze przed wojną. Z pewnością jednak w 1948 r. przebywała we Francji. Mieszkała wówczas na Faubourg Saint Denis 21. Stąd napisała do sądu w Lipnie wniosek o spadek po rodzicach – dom na ulicy Słowackiego.

Justyna Mikołajewska, I E

Okres francuski

Nie wiemy, kiedy dokładnie, ani dlaczego nasz główny Bohater przyjechał do Francji. Z pewnością musiało to być przed 14 października 1919 r., gdyż wtedy wziął ślub z Layą Tallermann, 22-letnią warszawianką mieszkającą z rodzicami w stolicy Francji.

Israel był krawcem, a jego żona nie posiadała zatrudnienia. Dwa lata później, 16 września, na świat przyszedł ich pierwszy syn – Armand. Natomiast drugi syn – Robert – urodził się 7 lat później, 27 kwietnia 1928 r. Małżonkowie starali się o obywatelstwo francuskie, które zostało im przyznane w październiku 1929 r.

We Francji Israel używał imienia Henri, a Laya – Léa. W pewnym momencie rodzina przeprowadziła się do Lyonu. To tu, w lipcu 1944 roku, rozegrały się najbardziej dramatyczne chwile w życiu rodziny.

W Lyonie Israel pracował jako krawiec. Młodszy syn pomagał w małym punkcie usługowym, który prowadził ojciec.

3 lipca do sklepu Israela przyszło czterech mężczyzn należących do PPF – faszyzującej i kolaborującej Parti Populaire Français (1936-1945). Ukradli 15 000 franków ze sklepu pana Krengla. Szesnastoletni Robert był przez nich przesłuchiwany i bity. Groźbami zmuszono go do podania adresów znanych mu Żydów. Dzień później, 4 lipca ojciec i syn spotkali jednego z mężczyzn w towarzystwie kobiety na ulicy l’Annoncide. Uważając ich za fałszywych policjantów, domagali się wyjaśnień, ale nieznajomy zabrał ich do Hotelu Edelweis, rue Massène, co potwierdzają świadkowie aresztowania: pani Lisa Kirsch  i pan Syma Siwek. Israel i Robert mieli być tam przetrzymywani do 10 lub 11 lipca. W tym czasie Robert był  kilkukrotnie widziany w mieście w towarzystwie Algierczyka, który na pewno był członkiem PPF. Robert został zmuszony do wydania innych Żydów. 10 lub 11 lipca ojciec i syn zostają przewiezieni samochodem do siedziby Gestapo na placu Bellecour. Przy wyjściu z pojazdu Robert podjął próbę ucieczki. Padły strzały. Israel był pewien, czy Robert został zabity. Zaświadcza o tym świadek Weniger, zamieszkały pod numerem 3 przy Montée des Carmelites. Weninger dowiedział się o tym od Lei, która mieszkała u swojej chorej mamy w Paryżu (3, rue Charles Beaudelaire). Léa posiadała te informacje od pana Silberta, który miał być przetrzymywany w Montluc w jednej celi z Israelem, który opowiedział mu tę historię. Ciało Roberta nigdy nie zostało odnalezione. Nie ma go również na liście Institut Médico-Légal. Brak wpisów w archiwach policji. Tego samego dnia (10 lub 11 lipca 1944 r.) Israel trafił do więzienia Fort Montluc, stamtąd do Drancy, a następnie deportowany został w transporcie nr 77 do KL Auschwitz.

Udało się nam ustalić, że w Lyonie Israel wstąpił do Résistance (ruchu oporu). W rubryce „funkcja” wpisano: propaganda antyniemiecka.

W tym samym roku Léa, żona Israela, ubiegała się o uznanie męża za zmarłego. Stwierdzono jednak, że nie ma podstaw, aby uznać Israela za zmarłego. Jeśli jednak takowe by były, umowną datą śmierci byłby 5 sierpnia 1944 r. w KL Auschwitz. W 1946 roku, poszukując męża, w jednym z dokumentów, w rubryce „liczba dzieci, które przeżyły”, Léa Krengel, wpisuje: 1, co poświadcza, że Armand przeżył wojnę. Z innego dokumentu dowiadujemy się, że Armand był przetrzymywany w Niemczech, w obozie Buchenwald. Został złapany w 1943 r. podczas próby przekroczenia granicy hiszpańskiej.

Ustaliliśmy, że Armand przeżył wojnę. Zmarł 30 stycznia 1966 r., w wieku zaledwie 45 lat. Trzy lata wcześniej, w 1963 r., został odznaczony orderem Chevalier de la Légion d`Honneur.

W 1948 roku, Léa starała się o nadanie Israelowi tytułu „Mort pour la France”, co nastąpiło 29 stycznia tego samego roku. Równo pięć lat później, 29 stycznia 1953 r. ,Lea wystosowała list z prośbą o przyznanie Israelowi tytułu „Déporté Politique”. Prośba została rozpatrzona pomyślnie, a Israel otrzymał tytuł 5 maja 1953 r.

Marta Jasińska i Nina Bogalecka, II B

Kalendarium

1800 ( około ) – na  świat przychodzi Israel Krengel, pradziadek naszego Israela.

1800 ( około ) –rodzi się Estera Gąska, prababka. Mają co najmniej 2 synów.

1822 – rodzi im się syn – Hersz Krengel ( dziadek Israela )

1826 – rodzi im się syn – Aron Jakob Krengel

1844 – Hersz żeni się z Fajgą Gąską. Mają co najmniej 2 dzieci.

1861 – rodzi się im syn – Kalma

1863 – rodzi się Enoch ( ojciec Israela )

1889 – w maju, w Dobrzyniu Enoch poślubia Chaję Ides Wiktorowicz. Mają 6 dzieci:

1891.11.21 – na świat przychodzi syn Josef – pierwsze dziecko

1893.12.05 – o godzinie 6.00 rodzi się Israel Hersz Krengel – nasz bohater – drugie dziecko 

1898.01.14 – na świat przychodzi syn Icek – trzecie dziecko

1901.11.21 – na świat przychodzi Chana – czwarte dziecko

1903.09.14 – na świat przychodzi Zelik – piąte dziecko

1906.06.13 – na świat przychodzi Mojsze – szóste dziecko

1919.10.14  –  Israel bierze ślub w Paryżu z Laią ( Laya, Léa ) Talermann

1921.09.16 – na świat przychodzi pierwszy syn Israela i Lai – Armand ( zm. 30.01.1966 )

1928.04.27 – na świat przychodzi drugi syn Israela i Lai – Robert ( zm. 1944 w Lyon )

1929.10.22 – Israel otrzymuje obywatelstwo francuskie.

1929.10 – Léa, z domu Telermann otrzymuje obywatelstwo francuskie

1931.11.19 – rodzina Krenglów ( a na pewno Mojsze ) mieszka ciągle w Dobrzyniu.

1932.06.09 – Mojsze poślubia Małkę-Libę Goldberg

1939 – rodzina nadal zamieszkuje dom przy Słowackiego 41

1942.05.14 – w getcie w Skarżysku Kamiennej umiera Mojsze Krengel

1942.12.27 – w getcie w Skarżysku Kamiennej umiera Małka-Liba – żona Mojsze

1944.07.03 – wtargnięcie 4 mężczyzn do sklepu Israela w Lyonie. Kradzież 15.000 franków.

1944.07.04 – Israel i Robert spotykają jednego z mężczyzn na ulicy. Trafiają do   

                       tymczasowego aresztu w Hotelu Edelweis, gdzie są przetrzymywani do 10/11   

                       lipca. Robert jest zmuszony do wydania innych Żydów.

1944.07.10 – Israel i Robert przewiezieni do siedziby Gestapo na Placu Bellecour.          

                      Robert  próbuje ucieczki. Padają strzały. Robert najprawdopodobniej ginie.

1944.07.11 – Israel trafia do Fort Montluc, stąd do Drancy i w transporcie 77 do Auschwitz.

1944.08.05 – data śmierci Israela.

1946 – w dokumencie 304BC11, Léa Krengel, w rubryce „liczba dzieci, które przeżyły” wpisuje: 1, co poświadcza, że Armand przeżył.

1948 – Léa otrzymuje dokument potwierdzający zaginięcie męża. Stara się dla niego o tytuł Mort pour la France. ( przyznany 29 stycznia 1948) i Déporté politique ( przyznany 05.05.1953)

1948.03.20 – Dom rodzinny na Słowackiego 41 trafia na listę nieruchomości opuszczonych                      i poniemieckich przekazanych ( w grudniu 1945 ) Zarządowi Miejskiemu w Dobrzyniu. 

1948.06.22 – Chana chce odzyskać dom po rodzicach. Mówi o sobie jako o jedynym spadkobiercy, co sugeruje, że reszta rodzeństwa nie przeżyła. Mieszka w Paryżu, Faubourg Saint Denis 21.

1966.01.30 – umiera Armand Krengel, pierwszy syn Israela.

Praca nad projektem.

Uczestnicy:

II E: Marta Sadowska, Aleksandra Kurowska

I E : Aleksandra Kubiak, Justyna Mikołajewska, Oliwier Jędrzejczak, Michał Janasik, Oliwia Wiśniewska, Zofia Błaszczyk

I B : Błażej Kraiński, Filip Gachewicz, Martyna Jaroszewska, Martyna Zaroślińska, Anna Wojtczak, Wiktoria Suwała

I D : Maksymilian Michałowski

II B :Nina Bogalecka, Marta Jasińska

Koordynator:

Dariusz Łoboda, nauczyciel języka francuskiego i hiszpańskiego.

O Projekcie:

Ania Wojtczak: Nauczyłam się przede wszystkim cierpliwości, większej wiary i współpracy. (…) Wszyscy współpracowaliśmy, jedni robili więcej, drudzy – mniej, ale jednak każdy robił coś.

Nina Bogalecka: Zaskoczyło mnie, jak mało wiedziałam o swoim mieście i regionie przed rozpoczęciem projektu. Miałam też szansę współpracować z ciekawymi ludźmi.

Błażej Kraiński: Było to dla mnie nowe doświadczenie , zawsze chciałem wziąć udział w “sprawie detektywistycznej”. Zaskoczyło mnie to , że ustaliliśmy aż tak dużo faktów na temat zwykłego człowieka.

Marta Jasińska: Miałam możliwość odwiedzenia Archiwum Państwowego, co wydaje mi się, byłoby niemożliwe w innych okolicznościach.  

Martyna Jaroszewska: Zaskoczyło mnie to, że nawet zwykły człowiek, mieszkaniec małej miejscowości, kryje wiele intrygujących historii, tajemnic, ciekawostek. Ten projekt wyróżnia się na tle innych projektów.

Aleksandra Kubiak: Odkryłam mnóstwo ciekawych stron internetowych pomocnych w odkrywaniu losów rodziny.

Aleksandra Kurowska: Każdy tydzień przynosił coraz więcej zaskakujących informacji pomagających skleić w całość biografię naszego bohatera. Projekt nauczył mnie, jak ważne jest pielęgnowanie historii oraz pamięci o poległych nawet poprzez małe działania.

Oliwia Wiśniewska: Myślę, że ten projekt uwrażliwił mnie na krzywdę ludzką.

Wiktoria Suwała: Projekt daje możliwość nauki wielu przydatnych umiejętności.

Zofia Błaszczyk: Nie wiedziałam, że znając tylko imię i nazwisko nieznanej nam osoby będziemy w stanie dowiedzieć się tylu rzeczy i poznać jak różne potrafi być życie. Poznałam również wiele interesujących faktów na temat Żydów z Włocławka i Dobrzynia. 

Dariusz Łoboda: Biorę udział w Projekcie drugi raz. Nie mam wątpliwości co do wartości, które niesie. Ta edycja jest zupełnie inna od poprzedniej. Inny Bohater, inni uczestnicy Projektu, inna rzeczywistość. W ubiegłym roku udało nam się osobiście odwiedzić wiele miejsc ( ŻIH, Muzeum Polin ), w tym roku pandemia sprawiła, że pracowaliśmy głównie zdalnie, choć udało nam się dwa razy odwiedzić Archiwum Państwowe.

Praca nad projektem historycznym wymaga przygotowań, obfituje w nieoczekiwane odkrycia, i nagłe zmiany akcji, wnikliwe badania, łączenie różnych, czasem bardzo odległych faktów.

Na początku mamy tylko imię i nazwisko Deportowanego, na końcu znamy dużą część jego życia, poznaliśmy jego rodzinę ( blisko 20 osób! ), miejsca, z którymi był związany… Historia Israela Krengla jest o tyle niesamowita, że znaleźliśmy miejsce jego urodzenia. A przecież przyszedł na świat 128 lat temu!

Bibliografia:

1. Żydzi Włocławscy, Aneta Baranowska, Wydawnictwo Naukowe Grado, Toruń 2008
2. Utkane sercem włocławskim Żydom, Mirosława Stojak, Miejsca Biblioteka Publiczna we Włocławku, 2015
3. Atlas Historii Żydów Polskich, wydawnictwo Demart, 2010
4. Byli z ojczyzny mojej. Zagłada ludności żydowskiej Ziemi Dobrzyńskiej w latach drugiej wojny światowej. Mirosław Krajewski. Wydano z subwencji Benjamina Stencla z Ramat-Gan w Izraelu. Rypin 1990.
5. Tomasz Kawski.  Ludność żydowska na Kujawach wschodnich i w ziemi dobrzyńskiej w okresie międzywojennym.
6. Agnieszka Witkowska – praca licencjacka poświęcona Żydom Dobrzyńskim.
7. Album Ziemi Dobrzyńskiej; Lubomir Dmochowski; Lipno 1908
8. Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918-1942; Tomasz Kawski; Toruń 2012.
9. Patrick Modiano „Dora Bruder”.

Strony internetowe:

Wirtualny sztetl https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/d/1035-dobrzyn-nad-wisla

Strona poświęcona włocławskim Żydom http://zydzi.wloclawek.pl/

Centralna Baza danych Yad Vashem  https://yvng.yadvashem.org/index.html?language=en&

Jewish Record Indexing Poland www.jri-poland.org

Memorial de la Shoah w Paryżu http://ressources.memorialdelashoah.org/resultat.php?type_rech=rs&index%5B%5D=fulltext&bool%5B%5D=&value%5B%5D=krengel&spec_expand=1

ITS Arolsen https://arolsen-archives.org/ueber-uns/standpunkte/online-archiv/?gclid=EAIaIQobChMI5-uz3P7T7wIVqhJ7Ch2zaQITEAAYASAAEgLL1fD_BwE

Memoire des hommes www.memoiredeshommes.sga.defense.gouv.fr

Baza danych ocalałych i ofiar Holokaustu https://www.ushmm.org/online/hsv/person_view.php?PersonId=4307412

YouTube Cmentarz żydowski w Dobrzyniu nad Wisłą Jewish cemetery in Dobrzyn (cmentarze-zydowskie.pl)

Archiwa Departamentu Rhone krengel – Recherche (rhone.fr)

Zdjęcia synagogi w Dobrzyniu i inne zdjęcia przedwojenne http://forum.tradytor.pl/viewtopic.php?t=5009%20http://cmentarze-zydowskie.pl/dobrzyn.htm

Artykuł Andrzeja Koraszewskiego http://www.listyznaszegosadu.pl/pl/article_print.php?id=602783

MyHeritage ( część bezpłatna ) https://www.myheritage.pl/research/collection-1/drzewa-genealogiczne-myheritage?s=1&formId=master&formMode=1&useTranslation=1&exactSearch=&action=query&p=1&qname=Name+fn.Israel+fnmo.1+ln.Krengel+lnmo.3&qevents-event1=Event+et.birth+ey.1893&qevents=List

JewishGen Family Finder: https://www.jewishgen.org/jgff/jgffweb.asp.

Genealogy Indexer: http://genealogyindexer.org/

KRENGEL – GénéaFrance (geneafrance.com)

Współpraca:

Mirosława Stojak – znawca tematyki włocławskich Żydów.

Paweł Śliwiński – historyk z Dobrzynia nad Wisłą

Krzysztof Bielawski – Centrum Informacji Historycznej Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.

Ryszard Bartoszewski – Urząd Miasta w Dobrzyniu.

Krystyna Andrzejewska – korekta, tłumaczenie.

Wiesława Podgórska – zdjęcia.

Grażyna Witkowska – konsultacja, materiały do projektu.

Agnieszka Witkowska – autorka pracy licencjackiej o Żydach w Dobrzyniu.

Wszystkim zaangażowanym osobom, podmiotom i stronom, w imieniu moich uczniów – uczestników Projektu, oraz własnym, składam podziękowania za bezcenną pomoc, poświęcony czas, dobrą wolę i owocną współpracę.

                                                                                      Dariusz Łoboda

Biografia

Nazywamy się Kinga Dubel, Marta Danek  i Róża Majchrzak. Uczęszczamy do dwujęzycznego liceum nr 1 w Poznaniu w Polsce, gdzie uczymy się języka francuskiego. Wraz z naszą nauczycielką francuskiego, panią Anną Klinger miałyśmy okazję i szansę uczestniczyć w projekcie „Convoi 77”.

W dniu, w którym po raz pierwszy zobaczyłyśmy zdjęcie młodego Isaaka urodzonego 150 kilometrów od Poznania, rozpoczęło się poszukiwanie informacji na temat jego przedwcześnie zakończonego, krótkiego życia.

Dzięki obecnym możliwościom Internetu udało się nawiązać kontakt z bratankiem Isaaka, panem Gérardem  Jakubowiczem, który podzielił się z nami materiałami  o wujku oraz jego bliskich ( przesyłamy mu ogromne podziękowania). Nazywa go „wujkiem Jacques” i dlatego będziemy używać obydwu imion.

Cel niniejszej pracy stanowiło odtworzenie życia Isaaka, pogłębienie wiedzy historycznej oraz naszych kompetencji językowych w języku francuskim, ale również skłonienie ludzi do refleksji, aby nie dopuścić więcej do takiego okrucieństwa, nie pozwolić na pozostanie obojętnym i zachować te wydarzenia w pamięci. Można odwołać się do słów Zofii Nałkowskiej z 1946: „Ludzie ludziom zgotowali ten los”.

Wykorzystałyśmy dokumenty udostępnione przez organizatorów „Transportu 77”, a  również zdjęcia i dokumenty ze strony geni.com, a także z innych źródeł, które podajemy pod tekstem.

Wprowadzenie

Isaak Jacques Jakubowicz urodził się 17 grudnia 1922 roku w Kaliszu w Polsce. Informacje na temat jego dzieciństwa oraz młodości są bardzo skąpe. Był najmłodszym dzieckiem Hanocha (Jacob) i Brandli (Bronia, Bradjal). Miał brata, Charlesa Szaję, urodzonego w 1914 roku oraz siostrę Hélène Chaja (Fradela, Charlotte Lewinger), urodzoną w 1919 roku.

Kalisz i wspólnota żydowska

Rodzina Jakubowiczów żyła w Wielkopolsce, na środkowo-zachodniej części kraju- początkowo w Sieradzu, później w Kaliszu odległym o 55 km. W Kaliszu Żydzi mieszkali w dzielnicy, w której centrum znajdował się słynny skwer Rozmarek – „targ koński ” w jidysz. W 1908 prawie 40- tysięczne miasto zamieszkiwało ponad 14 tys. Żydów, co stanowiło ok. 35% tamtejszej ludności. Okazywali oni niesamowite zaangażowanie w rozmaitych dziedzinach takich jak sport, teatr amatorski, muzyka oraz kształcenie. Stworzyli różne organizacje jak np. Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe czy Towarzystwo Żydowskich Szkół Średnich.

Judaizm pełnił ważną rolę w mieście. Drewniana synagoga położona w centrum żydowskiej dzielnicy została wybudowana przez króla Kazimierza Wielkiego w 1358 roku. W XVII wieku postawiono już kamienny budynek. W 1852 roku została zniszczona podczas pożaru, a w 1878 ucierpiała na skutek zamieszek religijnych. W 1939 naziści zdewastowali świątynię. W 1940 w celu upokorzenia Żydów wydali im rozkaz zburzenia jej (1).

Obecnie można znaleźć kilka zabytków wspominających istnienie społeczności żydowskiej w Kaliszu m.in. tabliczki z polskimi, hebrajskimi  i angielskimi napisami upamiętniające obecność Żydów w mieście na przestrzeni wieków. Współcześni artyści zaproponowali także ciekawe elementy architektoniczne, aby uwypuklić jeszcze ten okres koegzystencji. Znajduje się tam również cmentarz z nagrobkami wykonanymi z kamieni odzyskanych z Kanału Rypinkowskiego.

Kalisz zasłynął też z utworzenia własnego „Statutu Kaliskiego” („Statut swobód żydowskich”), wydanego 8 września 1264 roku przez księcia Wielkopolski Bolesława Pobożnego. Dokument zapewniał wolności osobiste i bezpieczeństwo ludności żydowskiej. Został uznany również przez następnych władców: Kazimierza III w 1334r., Kazimierza IV w 1453r. oraz Zygmunta I w 1539 roku.

W Kaliszu istniało Żydowskie Gimnazjum Koedukacyjne  na ulicy Kilińskiego 13.  Otwarte w 1920 roku funkcjonowało aż do 1939. Program nauczania pokrywał się z zakresem materiału szkół publicznych. Dodatkowo nauczanymi przedmiotami były : hebrajski, historia narodu żydowskiego oraz studiowanie Talmudu (2). Aktualnie znajduje się tam oddział Biura Statystycznego.

Bratanek Isaaka powiedział, iż rodzina nie była przesadnie religijna. Jego ojciec, Charles, uczęszczał do polskiej szkoły. Wtedy, pod koniec  lat dwudziestych, na początku trzydziestych, część Żydów była już w trakcie asymilowania się w społeczeństwie polskim.

Udało się znaleźć kilka informacji na temat Hanocha, ojca rodziny, przywołanego przez swoją prawnuczkę w słowach:

Żył w Polsce aż do 1928 roku. Z zawodu był rzemieślnikiem i zajmował się hafciarstwem. Był to człowiek szanujący tradycje żydowskie, ale traktował dość swobodnie judaizm – na zdjęciach widzimy go bez brody czy kapelusza (judenhut). Przybył do Francji na kilka lat przed własną rodziną, aby ulokować się tam i poszukać pracy. Od mojego ojca wiem, że pracował w Besançon i Lyon. W tamtym czasie często jeździł do Roanne, gdzie funkcjonowała już społeczność żydowska.

Był wysoki (nazywano go „der grosse”), pasjonował się grą w szachy, które pochłaniały sporo jego czasu (…). Thérèse Kott, która wtedy znała go, powiedziała mi, iż to był ktoś nadzwyczajnie dobrze wychowany. Zmarł na białaczkę w 1933 roku. (3)

Szukając informacji o warsztacie fotograficznym, z którego pochodzi zdjęcie Jakoba Jakubowicza, dowiedziałyśmy się, że warsztat „Dyzma” był jednym z dwóch renomowanych kaliskich warsztatów, których właścicielem był Boretti i którego imię jest nadal znane w Kaliszu (4). Dzięki niemu mamy piękne zdjęcie ojca Izaaka, któremu zależało na tym, żeby dobrze się prezentować.

We Francji

Hanoch Jakubowicz wyjechał do Francji, ale nie znamy dokładnej daty wyjazdu. Jego rodzina poszła w jego ślady po kilku latach. 20 sierpnia 1932 roku, w wieku 10 lat, Isaak przybył do Roanne ze swoją matką Brandlą Jakubowicz, swoim bratem i siostrą.

Z pewnością tęsknili za ojcem, który niestety w następnym roku zmarł na białaczkę.

Rodzina mieszkała pod różnymi adresami w Roanne: 62, ruedu Canal; 7, rue Burdeau.

W wieku 15 lat nastolatek podjął pracę jako praktykant (ślusarz). Nie wiemy dlaczego, ale w danym warsztacie pracował tylko jeden dzień – zgodnie z załączoną książeczką pracy.

Po osiągnięciu pełnoletności w 1940 r., Jacques złożył wniosek o naturalizację. Rząd ogłosił ustawę z 22 lipca 1940 r. będącą przedłużeniem ustawy z 10 sierpnia 1927 r. w sprawie uzyskiwania obywatelstwa. Rozszerzyła ona możliwości uzyskania obywatelstwa francuskiego.

Dzięki uprzejmości Pana Gérarda Jakubowicza byłyśmy w stanie „wirtualnie dotknąć” kolejnego ważnego dokumentu (ze zdjęciem!) wydanego 17 marca 1941 r. – dowodu tożsamości Jacquesa, ślusarza, Żyda, polskiej narodowości.

Możemy łatwo sobie wyobrazić życie młodego chłopca, który chce spotkać się z przyjaciółmi, podróżować, poznać swoją nową ojczyznę – zdjęcie wykonane w Pont de Presles (Ile-de-France) 22 czerwca 1941 r. Widzimy tu 7 młodych ludzi, z Jacques’em pośrodku, który uśmiecha się delikatnie, obejmując przyjaciół.

Jak pisze jeden z członków rodziny Jakubowiczów, zdjęcie zostało zrobione w dniu inwazji Związku Radzieckiego (operacja Barbarossa) przez III Rzeszę.

Krótki przerwa na przytoczenie refleksji filozoficznych pochodzących z pamiętnika naszego bohatera,  z soboty 10 stycznia 1942 r:

Wojna zmieniła mój sposób życia (…) Wydaje mi się, że dźwigam brzemię na ramionach i w sercu (…) Mój umysł odmawia myślenia, wszystkie pomysły się mieszają i nic nie pozostaje oprócz czarnej dziury, a jednak w tej ciemności odczuwam miliony myśli, które są wzburzone i chcą wyjść, ale głowa jest zmęczona, a umysł nie chce oświetlić tej ciemności (5).

Potem wszystko potoczyło się szybko. Jacques został członkiem Żydowskiego Związku Młodzieży, z którym działał w Roanne. Była to podziemna organizacja ruchu oporu, która  dążyła do odzyskania wolności kraju, walcząc z nazistami. Ruch składał się z około 500 aktywistów w kilku miastach.

Aresztowanie

Zaświadczenie z 1966 r. mówi nam, że w ramach swoich tajnych działań Jacques krążył tam i z powrotem między Roanne a Tuluzą.

Według jego przyjaciela Jacquesa Kotta, z którym rozmawiał Gérard Jakubowicz, Jacques brał udział w redagowaniu tajnej gazety. W każdym razie, zgodnie z jednym z dokumentów, z którymi mogłyśmy się zapoznać, Jacques został aresztowany przez policję w Tuluzie w styczniu 1944 r: aresztowany za przynależność do ruchu oporu (aktywny członek ruchu oporu).

Innym powodem uwięzienia przedstawionym w jego dokumentach jest termin: „Żyd”. Jego narodowość jest sklasyfikowana pod nazwą „staatenlos”, a więc „bez przynależności państwowej”. W zaświadczeniu o uwięzieniu  (numer 907.819) Niemcy wskazali, że Jacques został wysłany z Drancy do Auschwitz 31 lipca 1944 r.

W poniższym tekście przedstawimy dwie wersje wydarzeń, próbując uzasadnić każdą z nich.

Życie za drutem kolczastym

Niemcy internowali Jacquesa w Compiègne w obozie Royallieu pod nazwą „Fronstalag 122”. Znalazłyśmy dokument na stronie GENI, który wskazuje, że został on aresztowany w Roanne 18 maja 1944 r. Prawdopodobnie przybył do Compiègne pod koniec maja.

Według dokumentów archiwalnych, które otrzymałyśmy w ramach projektu „Transport 77”, Isaak Jacques Jakubowicz został przeniesiony z Compiègne do obozu w Drancy (numer 24.897), który znajdował się w odległości 12 kilometrów od Paryża. Miałby tam przyjechać 6 lipca 1944 z numerem 41.739. Ostatnie miejsce zamieszkania przed aresztowaniem wskazuje na 26, Allée de Barcelone w Tuluzie, ale w innych dokumentach jest mowa o Roanne jako ostatnim znanym miejscu zamieszkania.

Czekał na końcową decyzję w Compiègne do 31 lipca 1944, kiedy niemiecki wróg deportował go w „Transporcie 77” w stronę niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz w Polsce, największego obozu koncentracyjnego w Trzeciej Rzeszy.

Dostarczenie wiarygodnych i pewnych informacji o okresie po aresztowaniu jest trudne, jeśli nie niemożliwe.

Po wojnie, Brandla Jakubowicz składała podania, by poznać prawdę, ale często otrzymywała sprzeczne dokumenty dotyczące ostatnich miesięcy życia syna. Istnieją dokumenty potwierdzające jego obecność w transporcie 77 z Drancy do Auschwitz:

Poza tym istnieje również dokument w języku polskim  poświadczający tę wersję zdarzeń – odpowiedź na pytanie skierowane przez Charlesa w 1978 r. do archiwów Auschwitz (Państwowe Muzeum Oświęcim – Brzezinka). Dyrektor muzeum potwierdza przybycie Jacquesa Jakubowicza w transporcie 77 z Drancy, ale nie może powiedzieć w 100%, jaki los spotkał Jacquesa z powodu braku dokumentów.

Sprawa stanowi skomplikowaną zagadkę, gdyż są także dokumenty, które mówią, że Jacques umarł w Niemczech. Być może ktoś sądził, że Auschwitz znajdowało się na terenie Niemiec…

Druga wersja opiera się na świadectwie jednej osoby i bazuje na fakcie, iż przeniesienie osoby skazanej na deportację z Compiègne do Drancy wydaje się nielogiczne,  tym bardziej, że w tym czasie lądowanie aliantów już miało miejsce. Aktualnie rodzina prostuje fakty:

Do tej pory uważano, że Jacques zmarł w Oświęcimiu. Jednak ostatnie zeznanie pani Charlotte Golgewitch zaprzecza takiemu zakończeniu historii młodzieńca: Jacques miałby umrzeć  w Dachau. Uciekłszy w  Roanne z pociągu, który wiózł go z Bordeaux do Auschwitz. Wówczas miałby znaleźć schronienie w Coteau (obok Roanne) w rodzinie Charlotte … zanim został złapany kilka tygodni później przez (francuską?) policję. Najbardziej uderzające jest to, że jego nazwisko pojawia się na liście deportowanych na końcu książki „Ostatni pociąg” napisanej w 1962 r. przez historyka Christiana Bernadaca. Pociąg ten przetransportował w lipcu 1944 r. tysiąc francuskich bojowników ruchu oporu z Compiègne do Dachau. Na tej liście nie ma innych żydowskich nazwisk. Prawdopodobnie, nie mając do dyspozycji żadnego innego pociągu, Niemcy napełnili go bojownikami ruchu oporu, a był on właśnie w ruchu oporu.  Nie jest pewne, czy dojechał żywy do Dachau, ponieważ w tym transporcie jedna trzecia deportowanych umarła po drodze z powodu upału, braku wody, zbiorowego szaleństwa, które opanowało  istoty ludzkie poddane  takim warunkom życia itp.(6)

W naszych poszukiwaniach natrafiłyśmy na stronę Fundacji Pamięci o Deportacji, w której wymienione jest nazwisko Jacquesa Jakubowicza jako więźnia Dachau, ale są tu postawione znaki zapytania (7).

Pan Gérard Jakubowicz przesłał nam poprawioną analizę wersji zdarzeń:

Te dwa konwoje wyjechały, gdy w Normandii wylądowalijuż alianci  (6 czerwca 1944 r.). W tamtym czasie Niemcy mieli zatem ważniejsze sprawy na głowie niż tworzenie doskonałych list: wciąż chcieli wysłać na śmierć maksymalną liczbę Żydów i bojowników ruchu oporu. Jacques uciekł w maju 1944 z pociągu na dworcu w Roanne, który jechał z Tuluzy do Drancy. Został schwytany i wysłany do Compiègne. Stamtąd zabrał go „pociąg śmierci” (pociąg bojowników ruchu oporu), który wyjechał 2 lipca z Compiègne i przybył 5.07 do Dachau. Jedna trzecia więźniów zmarła podczas podróży (Jacques był prawdopodobnie jednym z nich).

Jeśli chodzi o jego obecność na listach deportowanych do Drancy, myślę, że naziści po prostu wzięli listę więźniów, którzy opuścili Tuluzę, i nie sprawdzili, czy więzień uciekł. Sprawy te nie są w 100% jasne, ponieważ znajdujemy sprzeczne dokumenty, a niektóre nawet całkowicie błędne: w momencie wyzwolenia trzeba było działać szybko i nie przejmowano się zbytnio prawdą historyczną.

Ważne jest to, że życie toczy się dalej, że rodzina Jakubowiczów, że jego siostrzenice i siostrzeńcy pamiętają swojego wuja Jacquesa. Jesteśmy wdzięczne, że mogłyśmy wykorzystać zasoby, które rodzina umieściła w Internecie.

Na zdjęciu ze ślubu Charlesa (brata Jacquesa) z Liliane Blima w Nîmes, jest cała rodzina, przyjaciele, którzy mieli się radować z idei normalnego życia, które stopniowo powracało.

Jak napisał to Gérard Gerszon Jakubowicz:

Był to bez wątpienia wspaniały ślub. Zaraz po wojnie. Była tam duża część rodziny. Urodziłem się dokładnie  9 miesięcy później, w odpowiednim terminie…

Więc należy myśleć o życiu i następnych pokoleniach, ale równocześnie uczcić pamięć tych, których życie było zbyt krótkie i smutne…

Nasze źródła internetowe:

(1) https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/k/831-kalisz/99-historia-spolecznosci/137430-historia-spolecznosci

(2) https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/k/831-kalisz/113-zabytki-kultury-materialnej/28181-zydowskie-gimnazjum-koedukacyjne-w-kaliszu-ul-kilinskiego-13

(3) https://www.geni.com/people/Hanoch-Jacob-Jakubowicz/345504325090011764?through=345504690680011783#/tab/overview

(4) http://kalisz.liszewski.info/index.php/2014/prekursor-kaliskich-fotografikow-wincenty-franciszek-boretti-1859-1932/

(5) https://www.geni.com/photo/view/345922961320012931?album_type=photos_of_me&end=&photo_id=4812371912680115176&project_id=&start=&tagged_profiles

(6) https://www.geni.com/people/Izaak-Gerszon-Jakubowicz/345922961320012931

(7) http://www.bddm.org/liv/details.php?id=I.240.

Biografia

Biografia udokumentowana i spisana początkowo przez Gabrielę Mangot, Khanh Linh Kowalczyk, Elizę Hermetz (Uczennice klasy 3ème A Liceum Francuskiego w Warszawie) w latach 2018-2019, następnie korygowana i zmieniana przez Cyrila Blancy-Bielschowsky’ego, dalekiego krewnego Paula.

Paul Bielschowsky urodził się 12 sierpnia 1891 roku w Neisse, w ówczesnym okręgu Oppeln na Górnym Śląsku (Niemcy), obecnie Nysie, w województwie opolskim, w południowo-zachodniej części dzisiejszej Polski. Był synem Wilhelma Wolfa Bielschowsky’ego (10/03/1851, Loslau – 22/01/1940, Cmentarz Cosel, Breslau) i Matyldy z domu Heymann (04/09/1868, Gleiwitz (Gliwice) – 10/06/1933, Cmentarz Cosel, Breslau). Jego ojciec był najpierw piekarzem, a następnie zajmował się handlem zbożem. Paul miał młodszego brata, Richarda, urodzonego w 1895 roku.

Jako dorosły Paul mieszkał w Dantzig (obecnie Gdańsku), gdzie pracował jako kupiec, ale to z Berlina wyemigrował w sierpniu 1933 roku do Francji, by uciec przed nazizmem. Wygląda na to, że nie miał dzieci, rozwiódł się z Eugénie LANG. Zamieszkał w Nicei, gdzie utrzymywał się z handlu artykułami gospodarstwa domowego i ze sprzedaży specjalnego chleba żytniego, najpierw pod numerem 16 przy Boulevard Gambetta, potem pod numerem 13 przy Rue Alberti. To pod tym adresem został aresztowany z powodu swojego żydowskiego pochodzenia. Następnie 12 lipca 1944 r. został wywieziony do obozu przejściowego w Drancy. Tam został pozbawiony ostatnich będących w jego posiadaniu 345 franków. W dniu 31 lipca został deportowany na wschód transportem kolejowym 77, składającym się z wagonów bydlęcych. Jak na ironię, transport przejeżdżał przez Nysę, rodzinne miasto Paula, by 3 sierpnia dotrzeć do koncentracyjnego obozu zagłady Auschwitz. Paul nie został zagazowany zaraz po przybyciu do obozu i zarejestrowano go pod numerem więźniarskim B-3688, który wytatuowano mu na ramieniu. Jego imię i nazwisko oraz numer więźniarski zostały wymienione pod datą 11 września 1944 r. w rejestrze „Oddziału Chirurgicznego”, który zapisywał operacje wykonywane w bloku 20 w szpitalu obozu Auschwitz I. Podana diagnoza to „Abscessus thoracis”, chirurg był internowanym polskim więźniem politycznym. Data śmierci pozostaje nieznana …

Jego brat Richard, adwokat w Berlinie, wraz z żoną Edith z domu Bucką i ich córką Sylvią, przejechał przez Francję, by 14 grudnia 1934 roku dotrzeć z Hawru do Nowego Jorku. W Stanach Zjednoczonych zmienili nazwisko na Beal i przyjęli obywatelstwo amerykańskie. Ich potomkowie są dziś jedyną bliską rodziną Paula.

Źródła:

– MyHeritage.com & Geni.com (dane otrzymane od członka rodziny Paula Bielschowsky’ego) :

https://www.myheritage.pl/names/paul_bielschowsky

https://www.geni.com/people/Paul-Bielschowsky/6000000008925479977?through=6000000008925535656#/tab/revision

– archiwa muzeum Auschwitz-Birkenau

– archiwa Urzędu Stanu Cywilnego w Nysie

– archiwa departamentu Alpes Maritimes

Gabriela Mangot, Khanh Linh Kowalczyk, Eliza Hermetz

(Uczennice klasy 3ème A Liceum Francuskiego w Warszawie, 2018-2019)

Źródło dokumentu : Archiwa Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu (Polska), APMAB, Drancy, D-RF-3/79, numer inwentaryzacyjny: 1060530

Biografia

Samuel Vinograd urodził się 24 grudnia 1894 r. (w nielicznych dokumentach podaje się rok 1896) w okolicach wsi Wiązowna pod Warszawą. W wieku 3 lat wyemigrował z rodziną do Pavillons-sous-Bois w regionie paryskim, gdzie mieszkał do 1939 roku. Następnie przeniósł się do Paryża, do mieszkania pod numerem 11 przy rue Martel, w 10 dzielnicy.

W Paryżu poznał Bilmę/Fleurette, Francuzkę żydowskiego pochodzenia, która została jego żoną i urodziła mu trójkę dzieci: syna Serge’a (od którego otrzymaliśmy wiele informacji dotyczących Samuela) i dwie córki, Balbine i Fanny. Rodzina posiadała pasmanterię i w niej pracowała. Żona Samuela była krawcową.

Czas wojny

Gdy wybuchła wojna, szczególnie po zaatakowaniu Francji przez nazistowskie Niemcy, Samuel dołączył do oddziałów francuskich i uczestniczył w walkach, prawdopodobnie na wschód od Paryża. Po zawieszeniu broni, mimo okupacji niemieckiej, powrócił do Paryża.

Przed wojną nie spotykał się z antysemityzmem, nie wahał się więc zarejestrować u władz jako Żyd. Myślał, że będzie miał mniej problemów mówiąc prawdę. Wielu członków społeczności żydowskiej wolało tymczasem nie ujawniać swojej prawdziwej tożsamości po rozpoczęciu wojny, przeczuwając, co może nastąpić. Jego syn mówi, że Samuel przez całe życie był optymistą. Jego żona natomiast była przeciwna temu pomysłowi i próbowała go przekonać, by nie rejestrował się jako Żyd.

W 1943 roku po raz ostatni spotkał się ze swoim synem Sergem.

Następnie cała rodzina została rozdzielona i żaden z jej członków nie wiedział dokładnie, gdzie znajdują się pozostali.

Samuel napisał do swojego syna, Serge’a, ale nie wiedział, gdzie ukrywa się jego żona.

Niniejsza biografia została spisana w semestrze zimowym 2018/2019 w Liceum Francuskim w Warszawie przez Piotra Kisielewskiego i Pierre’a Alexandre’a Chauffour – uczniów klasy Terminale ES/S, pod kierunkiem nauczycielek francuskiego i polskiego, Valerie Kuhn i Barbary Subko.

Biografia

Brucha Berthe Blindermann (z domu Zabroniecka) urodziła się 10 września 1888 roku w Warszawie. Jest córką Bereka Zabronieckiego i Marii Goldweiss. Wiadomo, że pracowała jako obwoźna straganiarka sprzedająca owoce i warzywa. Wyszła za mąż za Salomona Blindermanna (urodzonego w styczniu 1891 r. w Prużanej, zmarłego 4 stycznia 1928 r.). W 1913 r. urodziła w Warszawie pierwszą córkę, Marię, potem w 1915 r. drugą, Malkę, zwaną też Maliną, a potem 7 września 1918 r., także w Warszawie, Libę Ryskę (prawdopodobnie Rywkę) „Różę” (zmarła 26 września 1942 r. w Auschwitz). Później urodziła jeszcze trójkę innych dzieci: córkę Sarę i dwóch synów, Bernarda i wreszcie Dawida, urodzonego w 1928 roku.

Brucha Blindermann, która w Polsce była modystką, wyemigrowała do Francji w nieznanym nam roku i zamieszkała w Paryżu przy 1, rue Ferdinand Laborie w 18. dzielnicy. Zarabiała na życie pracując jako obwoźna straganiarka sprzedająca owoce, warzywa i kwiaty. Została naturalizowana przez rząd francuski w dniu 8 kwietnia 1931 roku. Została aresztowana w swoim domu 20 lipca 1944 r. przez policję francuską i Gestapo i deportowana do Drancy. W chwili tej była w posiadaniu 606 franków. Wyjechała do Auschwitz transportem 77 w dniu 31 lipca 1944 roku. Została uznana za zmarłą w obozie Auschwitz dnia 5 sierpnia 1944 roku.

Niniejsza biografia została napisana podczas semestru zimowego 2018/2019 w Liceum Francuskim w Warszawie przez Jana Eugui Rodrigueza Maliszewskiego, ucznia klasy Terminale ES, pod kierunkiem jego francuskich i polskich nauczycieli, pani Valérie Kuhn i pani Barbary Subko.

W kwietniu 2019 roku niniejsza biografia została ponownie przeczytana i poprawiona po uwagach wnuczki Bruchy Berthe Blindermann, która dostarczyła nam zdjęcie z tamtego okresu i której dziękujemy.

Biografia

Berel Brykman urodził się w Warszawie 2 grudnia 1896 roku. Jego pierwsze imię brzmiało Isuchor Ber. Rodzice nazywali się Juda-Lejba Brykman i Tauba Fradla z domu Przygoda. Miał również dwóch starszych braci, Joska i Moska Brykmanów. Berel był krawcem. W 1932 roku został oskarżony o fałszerstwo dokumentów. W dokumentach z przesłuchania napisał, iż  posiadał fabrykę wód sodowych.

9 września 1931 roku wziął ślub z Helą Marjan, córką Chaima Joseka Marjan i Cheny Marjan z domu Staroświecka. W czerwcu 1932 roku urodziła mu się pierwsza córka, Henriette Brykman. W 1932 roku Brykmanowie zamieszkiwali w Warszawie przy ulicy Górczewskiej 6/11, a potem przy ulicy Przebieg 1/90.

W styczniu 1934 roku w aktach policji pojawia się wzmianka o przeprowadzce Brykmanów do Paryża. W aktach policji francuskiej z 1952 roku dowiadujemy się, że jego adres w Paryżu to 18 rue Pierre-Levée. Z dokumentów francuskich wynika również, że Berel miał trójkę dzieci: Henriette, urodzoną 2 czerwca 1932 roku, Thérèse, urodzoną 2 listopada 1937 roku i Georges’a, urodzonego 27 kwietnia 1940 roku.

21 sierpnia 1940 roku Berel został zatrzymany przez Niemców jako Żyd. Okazało się wtedy również, że Berel posiadał obywatelstwo urugwajskie, został naturalizowany choć nie ma żadnych dokumentów, które potwierdzałyby jego wyjazd do Urugwaju. Berel został wypuszczony 9 czerwca 1942 roku prawdopodobnie z powodu jego narodowości. Został jednak ponownie zatrzymany u siebie w domu w styczniu 1943 roku i wysłany do obozu w Compiègne, internowano go potem do Drancy i deportowano do Auschwitz 31 lipca 1944 roku.

Został deportowany w konwoju 77. Wstępnie napisano, że umarł 31 lipca 1944 roku, jednak inne dokumenty pokazują, że umarł w Auschwitz 5 sierpnia 1944 roku.

Po deportacji Berela oraz jego żony, dziećmi zaopiekował się Léopolde Baver, z którym mieszkały przy ulicy Pasteur 6 w Paryżu.

Jednak pojawia się list z 1946 roku, gdzie pani Genevelle, przedstawiona jako prawny opiekun dzieci Brykmanów, informuje policję francuską, że dzieci nie znają dat narodzin rodziców i nie są w stanie pomóc w poszukiwaniu deportowanych.

Później pojawia się wzmianka o Thérèse w dokumentach Comission centrale pour l’enfance 23 maja 1949 roku, ponieważ zajmuje ona  pierwsze miejsce w konkursie wypracowań w swoim regionie, jest zarejestrowana jako uczennica szkoły Collège de jeunes filles d’Aix-les-Bains (region Rhône-Alpes), potem ślad po niej zanika.

Henriette pojawia się 12 lipca 1962 roku w dokumentach policji francuskiej dotyczących poszukiwań deportowanych i zaginionych podczas wojny.

Biografia została opracowana i napisana  w 2018r. w Liceum Francuskim w Warszawie przez uczennicę klasy maturalnej  TL : Mercedes Agomar de Sagarra Żbikowska

Biografia

Życie Lajbusa jest głęboko związane z życiem jego bliskich i nie może zostać opisane z pominięciem jego żony Sary, dwóch synów Henri’ego i Josepha z którymi zostali deportowani, oraz Isidore, pierwszego syna, który zmarł w 1938 roku.

Lajbus Manowicz, urodzony 7 czerwca 1897 r. w Strykowie w Polsce jako syn Eliasza Manowicza (1870 – ?) i Racheli Blimbaum (1868 – ?), przybył do Francji w marcu 1920 r. w towarzystwie Sary (fr. Sarah) Pytel, urodzonej także w Strykowie 27 sierpnia 1897 r. córki Schème Pythel i Anny Estery Koutas. 10 listopada tego samego roku urodził się ich pierwszy syn, Isidore Isaac [1].

Gdy przybyli do Francji, oboje byli narodowości rosyjskiej [2]. Ich życie przed 1920 rokiem pozostaje bardzo niejasne: w wyniku nieporozumienia w konsulacie rosyjskim 24 marca 1920 roku, gdy ubiegali się o dokument tożsamości, stwierdza się, że Lajbus został jeńcem wojennym w 1916 roku i przez dwa lata przebywał w Kehl w Niemczech jako cywil. Jak się później okaże, była to nieprawda, ale można założyć, że Lajbus przejeżdżał przez Niemcy w drodze do Francji, co częściowo tłumaczyłoby przyczynę tego nieporozumienia [3].

10 kwietnia 1920 r., zaledwie miesiąc po jego przyjeździe do Paryża, Prefektura paryska poprosiła Lajbusa (który nazywał się wówczas Leibocesh) o opuszczenie terytorium Francji i udanie się do Brukseli. Na prawie półtora roku zniknął z policyjnych rejestrów, mieszkając przy rue Jouy z Sarą i Isidorem i pracując dla krawca Wakermanna (przy rue du Faubourg saint Martin). W dniu 2 marca 1921 r. został zgłoszony przez wydział Policji nadzorujący mieszkania na wynajem (Service des Garnis), a władze ponownie poprosiły go o opuszczenie Francji. Tym razem twierdzi, że 19 marca pojechał zgodnie z planem na granicę belgijską, bez paszportu, oświadcza, że został zawrócony i wraca do Paryża: ma cztery dni na zdobycie paszportu i opuszczenie terenu kraju. Ukrywa się ponownie w mieszkaniu na wynajem zlokalizowanym przy rue Laghouat i zmienia swoje imię na Labisch, przedstawia się jako mechanik urodzony 27 lutego 1897 roku, ale zostaje wykryty 22 marca. W dniu 18 kwietnia udaje się do Prefektury i oświadcza, że złożył wniosek do Konsulatu RP w celu uzyskania paszportów, ale nie posiada swojego aktu urodzenia, co jest konieczne, aby procedura ta była bezpłatna. Rzeczywiście, kwota 720 franków wydaje się olbrzymia dla pary o skromnych dochodach z 5-miesięcznym dzieckiem. Prosi o przedłużenie terminu o 8 tygodni. Jest bardzo prawdopodobne, że ta gra w kotka i myszkę z policją była próbą pozostania ze swą towarzyszką życia i synem, by nie musiał wyjeżdżać sam. [4]

Nazwisko zostaje zmienione z Leibocesh na Leibousk, następnie na Labisch, aby uniknąć wydalenia. Stąd weźmie się imię powszechnie używane przez służby administracyjne przez ponad dwadzieścia lat: Lajbus (lub Labjus, gdy funkcjonariusze popełniali błąd ortograficzny).

Szczegóły dotyczące kolejnych miesięcy nie są dokładnie znane, ale 4 lipca 1921 roku Lajbus i Sarah po raz pierwszy oświadczyli, że mieszkają w Paryżu. Małżonkowie pobierają się 13 lipca 1925 roku w merostwie 18. dzielnicy Paryża [5] i zaświadczają, że mieszkają od ponad dwóch lat przy Impasse Letort. Parę miesięcy później, 19 stycznia 1926 roku, urodził się Henri, a kilka lat później, 29 listopada 1934 roku, Joseph.

W raporcie z grudnia 1929 r. Prefektura stwierdza w końcu, że ze względu na „zebrane informacje i sytuację rodzinną” Lajbus i jego żona mogą zostać naturalizowani, co nastąpi 2 maja kolejnego roku [6].

17 grudnia 1938 r. Isidore został uznany za zmarłego; nie znamy przyczyn tego stanu rzeczy [7].

Od 14 do 23 września 1939 r. Lajbus był zmobilizowany w 29. pułku piechoty [8].

14 maja 1941 r. Generalny Komisariat ds. Kwestii Żydowskich w sprawozdaniu o „firmie żydowskiej” zarządził „natychmiastową i bezzwłoczną likwidację” [9] sklepu Lajbusa, uznanego za „niemający znaczenia ekonomicznego” [10]: był to stragan przy 134 rue Michelet w Saint-Ouen, gdzie sprzedawał odzież męską. Aryzację tę przeprowadził tymczasowy zarządca, p. Schuttler, który 12 sierpnia 1941 r. sprzedał miejsce i pozostałe towary francuskiemu „aryjczykowi” Nestorowi Grolleau, posiadającemu zaświadczenie o „braku powiązań z rzeczonym Żydem” [11].

Po likwidacji swojego sklepiku Lajbus pracował w domu, pod adresem 102 rue Doudeauville w 18. dzielnicy, jako krawiec firmy Fagenbaum [12].

W 1943 r. wszczęto śledztwo w celu ustalenia, czy Manowicze mogą zachować obywatelstwo francuskie, czy też powinni zostać go pozbawieni: 5 października raport z paryskiej Prefektury policji zdecydował o utrzymaniu ich naturalizacji [13].

W dniu 23 lipca 1944 r. wszyscy czworo, Lajbus, Sarah, Henri i Joseph, zostali aresztowani i internowani w obozie w Drancy do 31 lipca oraz deportowani w transporcie 77; żadne z nich nie powróciło.

Po przybyciu do Auschwitz, Lajbus i Joseph zostali wysłani bezpośrednio do komór gazowych [14]. Jeśli chodzi o Sarę, wchodzi ona do obozu z Henrim, który zostanie przeniesiony do Stutthofu (28 października), a następnie w listopadzie do Hailflingen. Został uznany za zmarłego dnia 29 grudnia 1944 r. z powodu domniemanej choroby serca i miał zostać skremowany w krematorium na cmentarzu w Reutlingen [15].

Ich imiona widnieją obecnie na Ścianie Pamięci Shoah, obok Laybusa Manowiecza, prawdopodobnie kuzyna Lajbusa, z którym jest często mylony (Laybus był bowiem także krawcem i urodził się w Strykowie) [16]. Prawdopodobnie z powodu tego kuzyna, imię Lajbusa jest regularnie zmieniane na Laybus, aż do momentu, gdy zostanie całkowicie zmienione na francuskie imię Léon w jego aktach w Ministerstwie ds. Weteranów.

W 1948 r. Moszek (znany jako Maurice) Bocian, twierdzący, że jest kuzynem pierwszego stopnia Lajbusa, wszczął postępowanie o uznanie go i jego rodziny za „tych, którzy nie powrócili”, aby ostatecznie sporządzić ich akty zgonu[17]. Wystąpił również o zwrot zajętego mienia, aby odzyskać towary i sklepik będące własnością Lajbusa.[ 18] Moszek Bocian, dzięki swojemu adwokatowi, panu Fischgrungowi, zdołał odzyskać zajęte towary należące do Lajbusa; lokal nie został mu zwrócony, ale za jego wynajem otrzymywał będzie 1000 franków miesięcznie.

Obecnie ich akty zgonu znajdują się w rejestrze 18 dzielnicy Paryża za okres od lipca 1944 r. do 21 sierpnia 1944 r.[19] , pod numerami 3404 bis (Joseph), 3405 bis (Henri), 3406 bis (Lajbus) i 3407 bis (Sarah): ich nazwiska zostały dodane w 1949 r., są napisane odręcznie, na marginesie i oznaczone jako „bis”: jak wszyscy deportowani z transportu 77, nie mają prawdziwego miejsca w rejestrach i „zmarli w Drancy 31 lipca 1944 r.”.

Przypisy

^[1] Raport Sekcji ds. Cudzoziemców wywiadu (Renseignements Généraux) z dnia 10 czerwca 1943 r., dossier Ia135 nr 16812 paryskiej Prefektury Policji.

[2] W latach 1772-1918 Polska podzielona była pomiędzy Cesarstwo Rosyjskie, Prusy i Austrię. Od 1795 r. Stryków znajdował się w części rosyjskiej. W 1920 r. Polska odzyskała właśnie niepodległość (czerwiec 1919 r., mały traktat wersalski) i pozostawała w konfliktowych stosunkach z Rosją, ponieważ wkrótce potem wybuchła wojna polsko-radziecka (1919-1921). Po inwazji niemieckiej, słowackiej, a następnie rosyjskiej w 1939 roku, kraj został ponownie podzielony. Tak więc Lajbus i Sara urodzili się na terytorium Rosji, stali się Polakami, a następnie ponownie Rosjanami, co tłumaczy pewne przyszłe trudności administracyjne.

^[3] Zaświadczenie z konsulatu Rosji z dnia 24 marca 1920, dossier Ia135, Ibid.

^[4] Tuzin raportów Prefektury Policji w okresie od 10 kwietnia 1920 do maja 1921, dossier Ia135, Ibid.

^[5] Akt nr2212, rejestr 18M542, Urząd Stanu Cywilnego, Archiwa Miasta Paryża

^[6] Dossier Ia135, Ibid.

^[7] Akt nr4903, rejestr 18D374, Urząd Stanu Cywilnego, Archiwa Miasta Paryża

^[8] Raport Sekcji ds. Cudzoziemców wywiadu (Renseignements Généraux) z dnia 10 czerwca 1943, dossier Ia135, arch.cit.k

^[9] 48 slajd, raport z dnia 14 maja 1941, MIC/AJ/38/891, Archives Nationales

^[10] 21 slajd, raport Generalnego Inspektoratu Spraw Żydowskich z dnia 18 listopada 1942, MIC/AJ/38/891, Ibid.

^[11] 34 slajd MIC/AJ/38/891, Ibid.

^[12] Raport wywiadu (Renseignements Généraux) z dnia 10 czerwca 1943, „ były handlarz ubiorami męskimi, 136 avenue Michelet w Saint Ouen, zainteresowany pracuje od prawie roku w domu jako krawiec dla firmy Fagenbaum”, dossier Ia135, arch.cit.

^[13] Dossier Ia135, Ibid.

[14] Nie wchodzą do obozu, nie mają więc numeru identyfikacyjnego

^[15] Archiwa Bad Arolsen

^[16] Dossier FRAN107_F_9_5714_190879_L, archiwa Muzeum Pamięci Shoah (Mémorial de la Shoah)

^[17] Dossier 63.873, 63.874, 63.875 et 63.876, Archiwa Działu Historycznego Ministerstwa Obrony (Archives du Service Historique de la Défense), Caen

^[18] Akta nr12098 rejestru 1994W7 oraz nr 8172 rejestru 47W74, Rozporządzenie o zwrocie skonfiskowanych aktywów, Archiwa Miasta Paryża

^[19] Rejestr 18D397, Urząd Stanu Cywilnego, Archiwa Miasta Paryża

Biografia

Nanette Grycman i jej starsza siostra Léa (nazywana Louisette, z pewnością po prawej na zdjęciu) były deportowane w konwoju 77.

Mordka Aron, znany jako Max Grycman, urodzony 3 czerwca 1908 r. w Kielcach w Polsce, dociera do Paryża w 1925 r. Ma 17 lat i szybko zostaje krawcem, tworząc z pokoju w wynajmowanym przez niego apartamencie mały warsztat. Poznaje Brandle Minc, także pochodzącą z Polski, z którą bierze ślub.

23 września 1931 r., w Paryżu rodzi się ich pierwsza córka Léa, która nazywana będzie Louisette,a dwa lata później 17 sierpnia 1933 r., też w Paryżu, ich córka Nanette. Będą prowadzić spokojne życie pracowitych paryżan, a wakacje spędzać na wsi, w Savigny sur Braye, w Loir-et-cher.

Po wybuchu wojny we wrześniu, osiemnastego Max angażuje się do Armii Francuskiej, jako polski ochotnik. Jest przeznaczony do 21.Oddziału RMVE (Régiment de Marche des Volontaires Étrangers – Pułk Marszu Wolontariuszy Zagranicznych). Uczestniczy w Kampanii Francuskiej w Ardenach i zostaje więźniem wojennym 21czerwca 1940 r.

W tym czasie Brandla i jej córki znajdują schronienie w Savigny, u rodziny Cholet (nazwisko może też być pisane Chollet). Obie dziewczynki chodzą tam do szkoły.

Po dojściu do władzy Marszałek Pétain tworzy reżim Vichy i “w imieniu prawa” ogłasza prześladowania antysemickie.

W lipcu 1942 r., Brandla jest aresztowana. W tym czasie inni polscy Żydzi są łapani w całym departamencie. Wszyscy są od razu deportowani do Auschwitz-Birkenau 6. konwojem 17 lipca 1942r. Louisette i Nanette, których Niemcy jeszcze nie zatrzymują, zostają pod opieką rodziny Chelot, w Savigny sur Braye; jedno ze świadectw mówi, że dziewczynki zostały z imigrantem o imieniu Gross. Wraz z następnym rozpoczęciem roku szkolnego wracają do szkoły.

Na początku października, Choleci dostają rozkaz przyprowadzenia dziewczynek Grycman do Orléanu. Mąż wypełnia zadanie i bierze je ze soba do miasta. Wdowa pani Cholet zezna po wojnie w 1956 r., że nie wie, jaki był los dziewczynek.

10 października wraz z innymi Żydami cudzoziemcami (w tym dziećmi) złapanymi tego dnia są przewiezione do Beaune-la-Rolande.

Są same, bez rodziców, nie wiedzą, co się z nimi stało, nie wiedzą, że ich matka zmarła już na wschodzie, że ich ojciec właśnie odzyskał wolność i wyszedł ze stalagu 25 września 1942 r., gdyż był chory. On również nie wie, gdzie jest jego rodzina. Gdy po swoim powrocie nie znajduje ich, ucieka do strefy południowe do Lyonu i mieszka u przyjaciół Greków – chrześcijan .

Jest tam aresztowany przez francuską policję 25 kwietnia 1943 r.;on, który zaangażował się, by obronić Francję przed nazistowskimi Niemcami. Deportują go w konwoju nr. 55. do Auschwitz, gdzie przechodzi selekcję do pracy, a później do obozu Buchenwald, skąd jest uwolniony w maju 1945 r. Zaczyna zdesperowany poszukiwania rodziny. Nie ma już nic, został ograbiony ze swoich dóbr, nie ma też warsztatu i dopiero w 1949r. będzie mógł odzyskać swoje mieszkanie.

Louisette i Nanette zostały zabrane z obozu Beaune-la-Rolande i przydzielone przez UGIF kolejno do 3 domów dziecka ściśle kontrolowanych przez nazistow.

W lipcu 1944. r. sa w ośrodku Saint Mandé. Léa i Nanette wraz z dziewczynkami Korman znajdują się na emblematycznym zdjęciu dzieci z ośrodka Saint Mandé.

To wtedy 21 lipca w środku nocy major obozu w Drancy Alois Brunner we własnej osobie przychodzi je aresztować. Pojechały, tak jak wszystkie dzieci aresztowane tego dnia, 31 lipca 1944r. ostatnim wielkim konwojem o numerze 77, trzy tygodnie przed wyzwoleniem Paryża. Ani jedno z tych małych dzieci nie wróciło.

W 1950 r., Max poznaje młodą kobietę, Edith, deportowana z getta w Łodzi do Auschwitz. Jest ona także jedyną ocaloną ze swojej rodziny. Biorą ślub i mają dwie córki – Sylviane i Hélène, które żyją dziś w Stanach Zjednoczonych. Max umarl w 1986 r. jako dziadek trzech chłopców, Edith nadal żyje w Paryżu na początku 2018 roku.

Od 2000 r. tabliczka upamiętniająca Brandle, Louisette i Nanette znajduje sie u stóp Pomnika Zmarłych w Savigny sur Braye.

Yvette Ferrand, Tours, le 17 février 2018, avec la collaboration de Convoi 77 co-fondatrice de AREHSVAL ,

Association de Recherches et d’Études Historiques sur la Shoah en Val de Loire

Żródła :

Archives départementales du Loir-et-Cher

Direction des Archives des Victimes des Conflits Contemporains, Caen

Mémorial de Serge Klarsfeld

Témoignages recueillis en 2000 à Savigny

Témoignage d’Édith Grycman et photo fournie par ses soins.

Tłumaczył – Fryderyk Nève
(Liceum Francuskie w Warszawie)

Biografia

Maurice/Moszek Minkowski urodził się 8 stycznia 1925 roku w Przytyku (Polska). Rodzina wyemigrowała do Francji w 1927 r. przez Niemcy i Austrię. Maurice był piątym z sześciorga dzieci [1].

Po inwazji niemieckiej rodzina opuściła Paryż i wyjechała do Sainte Maxime, by w końcu wrócić do Paryża. Wszyscy żydowscy mężczyźni zostali wezwani i zagrożono im, że w przypadku „wykroczenia” ich rodziny zostaną uwięzione. Maurice Minkowski musiał wyjechać z ojcem do obozów pracy; tydzień spędzali w obozie, a na niedzielę wracali do domu. Pod koniec 1941 roku ojciec został aresztowany, a wszyscy młodzi mężczyźni zostali zabrani.

Wszyscy zostali wysłani w 1941 roku do obozu internowania w Drancy. Po trzech bardzo trudnych miesiącach Maurice Minkowski uciekł z jedną z sióstr do Tuluzy przez Marsylię, i spędził tam rok w małej wiosce w okolicy (Couiza). Załatwili sobie fałszywe papiery i żyli jak koczownicy. Otrzymał wieści od matki, która w Paryżu widziała z okna swojego mieszkania, jak deportuje się kobiety i dzieci. Wtedy ukryła swoje dzieci w piwnicy. Potem wyjechała wraz z dziećmi do Lyonu. Maurice Minkowski pojechał tam również w 1944 roku, gdzie dołączył do grupy młodzieży z Żydowskiej Młodzieży Komunistycznej FTP-MOI [Ruchu partyzantów i robotników-imigrantów] i brał udział w akcjach oporu.

Grupa została zadenuncjowana przez pewną kobietę, 15 czerwca 1944 roku została aresztowana przez policję niemiecką i przewieziona do Kommandantur Gestapo w Lyonie, Place Bellecour. Maurice Minkowski, przesłuchiwany przez Klausa Barbie, próbował chronić swoją matkę, składając fałszywe oświadczenia. Następnie zabrano go do więzienia w Fort de Montluc, do zewnętrznego baraku zarezerwowanego dla żydowskich mężczyzn. Kiedy Montluc zostało „odżydzone”, 15 lipca 1944 roku został ponownie wysłany do Drancy wraz z jedną ze swych sióstr i swą grupą bojowników ruchu oporu. Dowiedziawszy się w międzyczasie o alianckich lądowaniach na wybrzeżu Normandii, grupa była znów pełna nadziei i śpiewała rewolucyjne piosenki. Maurice Minkowski spędził prawie miesiąc w Drancy. Następnie został wysłany autobusem na dworzec Bobigny. Jego młodsza siostra nie została deportowana dzięki fałszywym papierom, które nosiła przy sobie. Maurice Minkowski na szczęście nie poszedł za radą siostry, by dołączyć do grupy mieszkańców Afryki Północnej; postanowił zostać z przyjaciółmi, wśród których byli Dave, mały Charles, Edi i Henri[2]. Ich „Wódz”, „Wielki Robert”[3], weteran wojny w Hiszpanii i znany członek ruchu oporu w Tuluzie, przygotował wszystko, aby uciec z pociągu. Podzielili się na małe, trzyosobowe grupy i przygotowali swój wagon towarowy. Używając piły ukrytej w kawałku chleba, wycięli dziurę w suficie. Nagle pociąg się zatrzymał. Grupa z Afryki Północnej próbowała uciec i została zauważona. Ich wagon został identyfikowany i kazano im rozebrać się do naga. Podczas selekcji w Auschwitz wszyscy zostali skierowani w lewo.[4]. Niemcy przeszukali cały pociąg. Z obawy przed odkryciem, grupa, która nadała sobie nazwę Robert, zatkała chlebem dziurę, którą wypiłowała. Próba ucieczki się nie powiodła. Po czterech dniach transportu przybyli do Auschwitz-Birkenau: „Przybycie było piekłem”: selekcja, prysznic, wytatuowanie numeru (B 3870). Wysłano go do bloku nr 2 dla krawców i pracowników budowy dróg. Zapytawszy o ojca, dowiedział się tylko, że go „nie ma”.[5].

16 października 1944 r. został deportowany z Auschwitz do Stutthofu (numer 99 792), a następnie w listopadzie 1944 r. do Hailfingen (numer 40 759). Był zatrudniony przy budowie lądowiska i dróg kołowania. Pracowali cały dzień bez przerwy, ręcznie mieszając cement, który nie mógł zamarznąć. Byli atakowani przez alianckie myśliwce i bombowce. Pod koniec roku stracił przyjaciela Henri’ego[6], chorego na dyzenterię, którą próbował wyleczyć, podając mu węgiel. To jedyny raz, kiedy zapłacze: „To był jedyny raz, kiedy płakałem”. Odmawiał pracy i został pobity przez Kapo. Od tego momentu zachorował, czuł się jak żywy trup, przestał walczyć i poprosił o wysłanie go do obozu chorych w Vaihingen/Enz, wiedząc doskonale, że może to oznaczać jego śmierć. Transport przybył do Vaihingen 14 lutego 1945 roku. 

W Vaihingen dostał tyfusu. Uratowała go aspiryna, na którą wymienił chleb. Odzyskał zdrowie. 6 kwietnia 1945 r. został deportowany z Vaihingen do Dachau i zaprowadzony do bloku nr 19. Po wyzwoleniu obozu 29 kwietnia 1945 r. ważył tylko 29 kg. Spędził miesiąc w koszarach w Dachau.

29 maja 1945 roku Maurice Minkowski powrócił do Francji. Przyjeżdżając do Lyonu w nocy, pojechał z dworca kolejowego prosto do mieszkania swojej matki. Nie otworzyła drzwi, przez co przestraszył się, że już jej tam nie ma. Codziennie czekała na niego na stacji, a tymczasem gdy powrócił, była pogrążona w głębokim śnie.

Maurice Minkowski ożenił się z Marcelle Kiselman, urodzoną 21 marca 1926 roku. Została skazana w 1942 r. w Paryżu za prowadzenie działań na rzecz „Trzeciej Międzynarodówki Komunistycznej”. W 1996 roku para mieszkała w Fontenay-sous-Bois w departamencie Val de Marne.

Film video nagrany przez USC Shoah Foundation w Fontenay-sous-Bois z Maurycym Minkowskim pochodzi z 3 listopada 1996 roku.

Wielki Robert (fr. Le Grand Robert)

W wywiadzie dla USC Shoah Foundation Maurice Minkowski podaje imiona swoich przyjaciół: Dave’a, Charlesa, Ediego i Henriego. I ich „Wodza”, „Wielkiego Roberta”. W maju 2008 r. Nancy Lefenfeld przeszukała listę deportowanych z Transportu nr 77: „Próbowałam się dowiedzieć, kto mógł być słynnym wodzem Robertem, ale bezskutecznie…. W Transporcie nr 77, jadącym z Drancy do Auschwitz, było 16 osób o imieniu Robert.

W odpowiedzi na pytania zadane w czasopiśmie UJRE (Związek Żydów na rzecz Oporu i wzajemnej Pomocy), Alain Fort odpowiedział: „Wielkim Robertem był Joseph Wachspresse, pseudonim Robert. Był bardzo wysoki. Został aresztowany przez Gestapo w Agen, w departamencie Lot et Garonne. Był torturowany, a następnie deportowany. (…) wrócił do Francji w 1945 roku. Mieszkał w Montreuil, gdzie zmarł w 2002 roku.

„Trzecim” człowiekiem był Jerome Scorin (patrz biografia Jerome’a SKORKI). Deportowany – członek ruchu oporu. Członek UJJ Zone Sud, Rycerz Legii Honorowej… Jérôme Scorin i jego siostra (Régine SKORKA) nie zostali aresztowani w Lyonie, w lipcu 1944 r., jako Żydzi, ale jako bojownicy ruchu oporu, po donosie… Po odkryciu, że są Żydami, Niemcy wysłali Régine i Jérôme’a do Auschwitz w tym samym transporcie nr 77.

Jérôme Scorin: W Lyonie najpierw sprawdziłem, co z Maurice’m Minkowskim (którego poznałem już w forcie Montluc). Odnalazłem go wraz z całą jego rodziną: jego matką, pięciu siostrami i bratem. (…) Yvette została zwolniona z Drancy. Ojciec, deportowany w 1942 roku, nie wrócił … Około 10 lipca, będąc pod opieką Ministerstwa ds. Weteranów i Ofiar Wojny, udałem się do Domu Wypoczynkowego w La Chaux-des-Crotenay, niedaleko Champagnole, we francuskiej Jurze. Przebywałem tam przez dwa miesiące. … Maurice Minkowski dołączył do mnie w tym Domu Wypoczynkowym.^[7]

Żródła :

Rejestr

Nie figuruje na liście deportowanych w podziale na transporty

Archiwum Miejsca Pamięci Vaihingen/Enz, nr akt 1867.

Wykaz wpisów po przyjeździe do Vaihingen-Dachau/Allach (por. ITS Międzynarodowa Służba Poszukiwań)

USC Shoah Foundation pamięci ofiar Shoah, wywiad z 3 listopada 996, Kod 22 223, stamtąd pochodzi zdjęcie.

Administracja okręgu Düsseldorf: akta dotyczące odszkodowań dla ocalałych z podobozu Hailfingen, Archiwa Düsseldorfskie 613071 i 654007: Moszek Minkowski

http://bdi.memorialdelashoah.org/internet/jsp/core/MmsRedirector.jsp?id=40535&type=VICTIM#:

Maurice Minkowsky urodzony 08/01/1928 w PRZYTYKU. Deportowany do Auschwitz w transporcie nr 77 z Drancy w dniu 31/07/1944. Mieszkał przy 25, rue Paul Bert w 3 dzielnicy w LYONIE (Francja). Zapisany na Ścianie Nazwisk.

[1] Henri Minkowski, urodzony 12/12/1921 w Przytyku, deportowany 02/03/1943 do Auschwitz w transporcie nr 49, to jego brat (MCDC).

[2] Henri, Charles et Dave zmarli w Auschwitz (wywiad dla USC Shoah Foundation).

[3] « Był to Joseph Wachspresse, alias Robert. Był bardzo wysoki. Został aresztowany przez Gestapo w Agen, w departamencie Lot et Garonne. Był torturowany, a następnie deportowany. Nie udało mi się dowiedzieć, którym transportem. Hipoteza: być może nie podał swojej prawdziwej tożsamości, a więc mógł być deportowany pod fałszywym nazwiskiem. W każdym razie wrócił do Francji w 1945 roku. Mieszkał w Montreuil, gdzie zmarł w 2002 roku » (Alain Fort, 15/08/09) [cytat w języku francuskim]

[4] Patrz Georges Harden, cytowany przez Serge‘a Klarsfelda, str. 585 [cytat w języku francuskim]

[5] Abram/Avraham Minkowski, urodzony 1892; deportowany do Auschwitz w dniu 29/07/1942 w transporcie nr 12. Mieszkał pod adresem 30, passage Charles Dallery w 11 dzielnicy Paryża. (Francja) (źródło: CJDC)

[6] Chodzi prawdopodobnie o Henri Manowicza (patrz wyżej), zmarłego w Hailfingen 29 grudnia 1944 r.

[7] Jérôme Scorin: L’itinéraire d’un adolescent juif de 1939 à 1945 /Droga żydowskiego nastolatka od 1939 do 1945 r./, Nancy 1994, str. 177

Biografia

Maurice MITELMAN, urodzony 19 października 1926 roku w Paryżu w piątej dzielnicy, był synem Abrahama MITELMAN urodzonego 3 września 1896 roku w Żarnowcu w Polsce i Malki Fejgi SZOR urodzonej 23 maja 1895 roku w miejscowości Dubienka( woj.lubelskie) w Polsce. Malka i Abraham pobrali się 4 marca 1926 roku w piątej dzielnicy Paryża. Maurice miał dwóch młodszych braci: Felixa, który urodził się 8 lipca 1933 roku w Paryżu i Simona urodzonego 28 kwietnia 1936 roku także w Paryżu.

Maurice wraz z rodzicami i braćmi 10 czerwca ucieka do Clermont-Ferrand w Puy-de-Dôme. Zamieszkali w mieszkaniu  pod numerem 2bis na ulicy Villiet. Maurice uczęszczał do liceum Amédée Gasquet.

Maurice i jego ojciec zostali aresztowani przez policję i gestapo 23 czerwca 1944 roku. Po czym zostali zaprowadzeni do pomieszczeń należących do niemieckiego urzędu pracy (Arbeits-Einsatzstabes), który mieścił się na placu Delille pod numerem 16.  13 lipca zostali wysłani do obozu Drancy, a następnie 31 lipca 1944 r. do Auschwitz.

Źródła pochodzące z Archiwum Puy-de-Dome :

66 W 1245, 66 W 29 n°1420, 68 W 31, 277 W 101-114-115,  277 W 115, 368 W 52, 900 W 63, 902 W 376, 908 W 192, 1570 W 2, 2330 W82

Poszukiwania zostały wykonane przez uczniów klasy Premiere ES1 z liceum Ambroise Brugière de Clermont-Ferrand (Allan Bulidon, Célia Couleaud, Vincent Debray, Léa Dexarcis, Clotilde Fernez, Mathilde Grivel, Clément Haffner) w roku szkolnym 2016/2017. Prace przebiegały pod kierunkiem prof. Frédérica Jarrousse (nauczyciela historii i geografii).

Tłumaczyli –  Maja Najda   i Maciej Guściora   (Liceum Francuskie w Warszawie )